Problemy zdrowotne u dzieci narażonych na działanie alkoholu

W ostatnich latach obserwujemy znaczący wzrost zainteresowania przyczynami i tłem zaburzeń funkcjonowania dzieci i młodzieży. Rodzice i nauczyciele poszukując źródeł trudności edukacyjnych i wychowawczych inicjują proces diagnostyczny. Poradnie Zdrowia Psychicznego, Poradnie Psychologiczno- Pedagogiczne, lekarze rodzinni, personel świetlic socjoterapeutycznych dokonują licznych badań i obserwacji, często ustalając lub sugerując rozpoznanie. Liczba i różnorodność rozpoznań, poglądów, często sprzecznych zaleceń sprawia wrażenie chaosu.

Ciągle uwadze profesjonalistów i rodziców umyka sprawstwo związane z obecnością w życiu społecznym czynnika teratogennego, jakim jest alkohol etylowy. Ponieważ jego używanie i spożywanie jest powszechnie akceptowane, nie spostrzega się skutków jego działania w adekwatny sposób. Tym bardziej, że „jego działanie” wymaga naszego współdziałania. Nie chcemy i nie lubimy czuć się winni. Najczęściej więc lekceważymy dostrzegalne straty, lokalizując je w grupie rodzin tzw. zmarginalizowanych. Tymczasem do uszkodzeń płodu dochodzi niezależnie od zajmowanej przez mamę, rodziców pozycji społecznej. Uszkodzenia płodu i wynikające z nich problemy zdrowotne, trudności edukacyjne i wychowawcze są skutkiem działania C2H5OH i jego metabolitu CH3OH.

Alkoholowy Zespół Płodowy (Fetal Alcohol Syndrome) jest zespołem chorobowym powstającym w wyniku działania teratogennego alkoholu etylowego na rozwijający się płód. W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD określony jest symbolem Q 86.0. Nieznana jest bezpieczna dawka alkoholu dla dziecka. Konieczne jest zatem rekomendowanie zachowywania przez kobiety ciężarne abstynencji od alkoholu w czasie ciąży i karmienia dziecka.

Skutki narażenia płodu na działanie alkoholu zależne są od następujących czynników:

• wielkości dawki alkoholu spożywanego przez ciężarną – im większa ilość wypijanego alkoholu, tym większe straty zdrowotne
• częstotliwości picia
• okresu ciąży, w którym kobieta pije alkohol – w pierwszym trymestrze ciąży alkohol zaburza organogenezę, w kolejnych okresach funkcjonowanie wszystkich układów organizmu
• czynników genetycznych – różne rasy w różnym stopniu podatne są na teratogenne wpływy alkoholu, np. Kobiety indiańskie rodzą wielokrotnie częściej dzieci uszkodzone, nie można tego wyjaśnić tylko wpływami kulturowymi i społecznymi
• wieku i stanu zdrowia matki – kobiety starsze najczęściej mają za sobą „dłuższą historię picia”, znaczniejsze problemy z jego ograniczaniem
• innych uzależnień i nawyków (palenie papierosów, przyjmowanie środków psychoaktywnych, leków) – kobiety równocześnie palące rodzą dzieci z mniejszą wagą urodzeniową, znany jest Zespół Dziecka Nikotynizowanego, w którym występują także znaczące zaburzenia układu krążeniowo-oddechowego
• stylu życia matki (stres, błędy dietetyczne, niedożywienie, itp.)
  

Kobiety ciężarne, a alkohol – dane z badań:

• Około 22 – 30% ciężarnych pije alkohol w ciąży.
• Na postawione wprost pytanie - ,,Czy Pani pije w ciąży?” – 100% zapytanych zaprzecza. Być może wstydzą się niewłaściwych zachowań, nie uważają wypijanego piwa za alkohol.
• Warto pytać o sposób i styl picia przed ciążą lub w czasie, gdy kobieta nie wiedziała, że jest w ciąży.
• 85% kobiet wie, że picie w ciąży może przynieść szkody dziecku.
• 0,5% kobiet w ciąży pije alkohol codziennie (uzależnione).
• 4 – 7% kobiet w ciąży pije alkohol dwa - trzy razy w tygodniu.
• 5% kobiet w ciąży pije alkohol kilka razy w miesiącu.
• 10% kobiet w ciąży pije alkohol kilka razy w czasie jej trwania.
• Około 70% kobiet nie pije alkoholu zupełnie od chwili, gdy dowiedzą się, że są w ciąży.
• 2 – 5 % ciężarnych wskazuje, że inni zachęcali je do picia alkoholu (piwa i wina) byli to: znajomi, rodzina, lekarze.

Najczęstsze mity dotyczące relacji ciąża – alkohol:

• Łożysko chroni dziecko przed szkodliwym działaniem alkoholu.
• Picie czerwonego wina ,,poprawia hemoglobinę”.
• Picie piwa wzmaga laktację (,,Kto dziecko karmi niech pije Karmi”).
• Picie alkoholu redukuje stres kobiety ciężarnej.
  

Zaburzenia stanu zdrowia dziecka wynikające z działania etanolu na rozwój płodu:

• Poronienie samoistne (poalkoholowe)
• Przedwczesne urodzenie niedojrzałego do samodzielnego życia dziecka
• Wady rozwojowe układu nerwowego (braki anatomiczne np. ciała modzelowatego, robaka móżdżku, przepukliny oponowo-rdzeniowe), krwionośnego – wady serca, kostnego – skrzywienia kręgosłupa, koślawość i szpotawość kolan i stóp, dysmorfie twarzy – szerokie rozstawienie oczodołów, szeroka nasada nosa, nisko osadzone uszy, cienka górna warga, małożuchwie i inne
• Mała waga urodzeniowa, niskorosłość trwająca całe życie
• Uszkodzenia centralnego układu nerwowego:
  
  • uszkodzenia ciała modzelowatego, móżdżku, hipokampa
  • mózg mniejszy, słabo pofałdowany
  • nasilenie obumierania komórek nerwowych (apoptoza)
  • utrudniona migracja neuronów
  • (czuciowych, równoważnych, słuchowych).zaburzenie przyjmowania bodźców w środowisku śródmacicznym

Zasadnicze trudności szkolne i wychowawcze związane z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego przez alkohol:

• Zaburzenia zapamiętywania (uszkodzenie hipokampa).
• Zaburzenia orientacji przestrzennej (braki integracji sensomotorycznej w wyniku zakłóconego przez alkohol sposobu odbierania bodźców).
• Zaburzenia rytmów biologicznych (sen – aktywność, problemy w poczuciu czasy, następstwa, skutków działań, planowania, organizowania ,, stanowiska pracy”).
• Problemy w zakresie widzenia – szczególnie peryferyjnego, słaba uwaga wzrokowa, trudności z wybieraniem obiektów zależnie od ich rangi (trudności w uczeniu się z podręcznika, rozproszenie ,,uwagi wzrokowej”).
• Zaburzenia w zakresie słyszenia – nadwrażliwość lub niedowrażliwość słuchowa.
• Zaburzenia czucia głębokiego, dotykowego, temperatury, bólu wpływają na niepełną ,,świadomość” położenia ciała, upośledzają sprawności grafomotoryczne, utrudniają samoobsługę, zaburzają precyzję wykonywania ćwiczeń, wykresów, prac plastycznych.
• Dobry rozwój mowy, obszerność i ,,kwiecistość” wypowiedzi maskują braki w zakresie rozumienia mowy innych, w zakresie rozumienia czytanego tekstu, stąd też dzieci te spostrzegane są jako ,,zdolne lenie”.
• Nieuwzględnienie specyfiki zaburzeń prowadzi do stawiania wymagań powyżej możliwości ucznia skutkując licznymi objawami wtórnymi (obniżanie samooceny, poczucie izolacji, utrata motywacji do nauki, zaburzenia zachowania – agresywne, autoagresywne, błaznowanie itd.).
• Nieumiejętność rozpoznawania uczuć u siebie i innych, brak empatii, trudności w rozumieniu metafor, alegorii, intencji powodują problemy w funkcjonowaniu tak w klasie jak i grupie towarzyskiej.
  
• Kolejnym powodem trudności szkolnych są zaburzenia funkcji pamięci i obniżona koncentracja uwagi. Dobry rozwój mowy, bogactwo słownika i mały krytycyzm powodują, że dzieci odbierane są jako bystre i inteligentne. Tymczasem poziom rozumienia mowy w dialogu czy też czytanego tekstu są ograniczone i często ,,ukrywane” za wielomównością. Powoduje to nieadekwatne rozumienie możliwości dziecka i obciążanie go zadaniami zbyt złożonymi i trudnymi.
• Liczne ograniczenia w dostępie do satysfakcji wynikają z uzyskiwania niskich ocen, a słaba pozycja w grupie rówieśników powoduje, że stają się często ofiarami żartów i są odtrącane.
• Systematycznie pogarsza się jakość ich nastroju, pojawiają się objawy depresji i zachowania agresywne.
• Ponieważ ocena zachowania dziecka w Polsce, tak w szkole jak i w domu, jest uzależniana od aktualnych postępów szkolnych, większość dzieci określana jest kategoriami negatywnymi jako krnąbrny, zdolny leń, kłamca, „nie można na tobie polegać”. Ta sytuacja sprzyja wywoływaniu objawów wtórnych związanych z niską samooceną, takich jak chęć skupienia na sobie uwagi, także czynami zabronionymi, czy też opatrzonymi ryzykiem (np.: 12- letni Patryk skonstruował atrapę bomby i groził nią w szkole).
  

UWAGA

80% dzieci i młodzieży dotkniętych FAS/FAE (Fetal Alcohol Syndrome/Fetal Alcohol Effects) wychowuje się poza rodzinami biologicznymi – w rodzinach adopcyjnych i zastępczych oraz w placówkach opiekuńczo wychowawczych. Duża grupa dzieci rodzi się w rodzinach z problemem alkoholowym, o niskim statusie społecznym – ubogich, uzależnionych od alkoholu, narkotyków i nikotyny. Te dzieci, które pozostaną ,,przy rodzicach‘’ bywają narażone na działanie przemocy, zaniedbania w zakresie wielu życiowych potrzeb, wzrastają wśród niekorzystnych wzorców społecznych.

Opiekunowie i wychowawcy najczęściej wiążą trudności szkolne i wychowawcze z bieżącymi problemami lub też dramatyczną historią rodzinną, która poprzedziła przysposobienie dziecka. Niewielu profesjonalistów i rodziców posiada wiedzę o objawach FAS i o sposobach rozwiązywania problemów z uwzględnieniem specyfiki tego zespołu zaburzeń. Ogromne znaczenie ma rozpoznanie Zespołu Objawów Odrzucenia, problemów w zakresie tworzenia więzi, wreszcie zrozumienie zachowań związanych z przeżywaniem wielu często kolejnych strat.

Autor

lek. med. Krzysztof Liszcz, Fundacja „Daj Szansę”, Toruń