Skład i właściwości ziół

Spis treści

1. Alkaloidy
2. Antrazwiązki
3. Fenole
4. Flawonoidy
5. Antocjany
6. Garbniki
7. Glikozydy nasercowe
8. Kumaryny
9. Irydoidy
10. Glukozynolaty
11. Saponiny
12. Lecytyna
13. Pektyny

Skład i właściwości lecznicze roślin zależą od wielu czynników, a przede wszystkim od warunków, w jakich roślina żyje, od rodzaju gleby, nawożenia, właściwej pory zbioru, sposobów konserwacji, suszenia i przechowywania. Ważną sprawą jest pora zbioru roślin. Okazało się, że zbiór pewnych roślin o określonych porach doby decyduje o zawartości w nich surowców leczniczych. Niektóre zioła i procesy otrzymywania z nich leków są odkrywane od nowa i stosowane w najbardziej renomowanych ośrodkach wiedzy medycznej.

Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich:

Alkaloidy

Nazwa ta kojarzy się z truciznami lub jakimiś innymi niebezpiecznymi substancjami. Jest to wynikiem tego, że do tej grupy substancji należy wiele związków o silnym działaniu, często tak silnym, że mogą zabić. Są to również bardzo pożyteczne dla nas substancje, które są stosowane nie tylko jako leki, ale występują dość często w naszej codziennej diecie. Alkaloidami są np.:

• nikotyna (w liściach tytoniu - Nicotina tabacum)
• strychnina (w nasionach kulczyby - Semen Strychni),
• kokaina (w liściach kokainowca - Folium Coca),
• kurara (w owocach tykwy i łodygach bambusa),
• morfina (w makowcu - Opium),
• atropina (alkaloid wilczej jagody - Atropa belladonna).

Do alkaloidów należą związki, które występują w surowcach znanych jako używki np. kofeina występująca w liściach herbaty (Camelia Sinensis), w nasionach kawy (Semen Caffeae), zarodkach kola (Embryo Colae). Jest ona alkaloidem o działaniu pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy, ułatwiającym kojarzenie, znoszącym stany zmęczenia i senność.

Chelidonina występująca w jaskółczym zielu (Herba Chelidoni) działa żółciopędnie i rozkurczowo. Podobnie działają alkaloidy liści boldo (Folium Boldo). W rucie występują graweolina i fagaryna znoszące skurcze mięśni gładkich. W owocach papryki (Fructus Capsici) występuje związek o podobnej budowie - kapsaicyna. Drażni ona silnie skórę, wywołuje przekrwienie i pieczenie. Używana jest do wyrobu plastrów i maści rozgrzewających miejscowo w terapii schorzeń reumatycznych i neuralgicznych.

Antrazwiązki

Są to związki pochodne antracenu o działaniu przeczyszczającym. Antrazwiązki zawarte są w:

• stężałym soku z aloesu (Alona)
• korze kruszyny (Cortex Frangulae)
• korzeniu rzewienia (Rhizoma Rhei)
• liściach senesu (Folium Sennae)
• strączkach senesu (Folliculi Sennae)
• owocach szakłaku ciernistego (Fructus Rhamni catharticae)
• korze szakłaku amerykańskiego (Cortex Rhamni purshianae)

Fenole

Są to związki o działaniu bakteriostatycznym i dezynfekującym: Do związków tych należy:

• arbutyna i metyloarbutyna - Występuje jako główny związek czynny w liściach borówki mącznicy (Folium Uvae Ursi), liściach borówki brusznicy (Folium Vitis idaeae), liściach badanu (Bergenia crassifolia),liściach grusz (Pyrus communis), liściach kaliny (Viburnum opulus), zielu majeranku (Majorana hortensis), zielu lebiodki (Origanum vulgare). Wykazuje działanie dezynfekujące na drogi moczowe.
• salicyna - Występuje w korze wierzby (Cortex Salicis), korze kaliny (Cortex Viburni opuli). Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.
• populina - Występuje w korze, liściach i pączkach topoli (Cx., Fol., Gemma Populis). Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.
• spirepozyd - Występuje w kwiatac wiązówki (Flos Ulmariae) i zielu fiołka trójbarwnego (Herba Violae tricoloris) . Wykazuje działanie przeciwgorączkowe
• echinokozyd - Występuje w gatunku Echinacea angustifolia - jeżówka. Pobudza fogocytozę, stosuje się go w preparatach pobudzających odporność.
• cynaryna - Występuje w karczochach (Cynara scolymus). Działa żółciopędnie i zmniejsza stężenie lipidów we krwi.

Flawonoidy

Są to naturalne barwniki roślin. Do związków tych należy:

• rutyna= rutozyd - Występuje w rucie (Ruta graveolens), zielu fiołka trójbarwnego (Viola tricolor), kwiecie bzu czarnego (Sambucus nigra). Rutyna uszczelnia i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zapobiega krwawieniom, wybroczynom, pomocna w leczeniu miażdżycy.
• witexyna - Występująca w preparatach z głogu (Crataegi). Poprawia przepływ krwi w naczyniach wieńcowych i obniżają ciśnienie.
• biflawonoidy - Występują np w miłorzębie japońskim (Gingo biloba). Działają antyagregacyjnie na płytki krwi.
• pinocembryna - Występuje w limbie - Pinus Cembra. Działa przeciwgrzybiczo
• flawolignany - Występują w ostropeście plamistym {Fructus Silybi mariani. Działają ochronnie na wątrobę.
• flawonoidy w koszyczku rumianku działają przeciwalergicznie
• flawonoidy w lukrecji - Rx. Glycyrrhizae działają przeciwwrzodowo
• flawonoidy w kwiatostanie kocanek (Inf. Helichrisi) i zielu dziurawca (Herba Hyperyci( działają rozkurczowa na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych i przewodów żółciowych
• flawonoidy ziela skrzypu (Herba Equiseti), liścia brzozy (Folium Betulae), ziela nawłoci (Herba Solidaginis) działają diuretycznie (moczopędnie)
• flawonoidy Koszyczka rumianku (Anthodium Chamomillae), kwiatostanu lipy (Inf. Tiliae) działają przeciwzapalnie

Antocjany

Są to związki spokrewnione z flawonoidami będące barwnikami (czerwony, niebieski, filoletowy) kwiatów, owoców i liści. Szczególnie wyraźnie zaznacza się ich działanie poprawiające mikorokrążenie w naczyniach włosowatych tęczówki oka. Mają dodatni wpływ na ostrość widzenia. Bogate w antocjany są:

• kwiat bławatka - Flos Cyani,
• kwiat malwy czarnej - Flos Malvae arboreae,
• owoc borówki czernicy - Fructus Myrtylli,
• owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci.

Garbniki

Są to związki o właściowościach garbowania skóry, które wiążąc się z białkami powodują także aglutynację (ścinanie się( krwinek, co może mieć znaczenie w hamowaniu niewielkich krwawień. Garbniki koagulując białka wytwarzają na powierzchni błon śluzowych, czy też skóry pewien rodzaj powłoki ochronnej dlatego też często są stosowane jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych. Garbniki wykazują również działanie przeciwbiegunkowe. Garbniki występują w:

• korze dębu (Cortex Auercus)
• kłącze pięciornika (Rhizoma Tormentillae)
• dębiankach (Gallae)
• kłączu wężownika (Rhizoma Bistortae)
• liściach orzecha włoskiego (Folium Juglandis)
• liściach jeżyny(Folium Rubi fruticosi)
• liściach szałwi (Folium Salviae)
• liściach herbaty (Folium Theae)

Garbniki niszczą bakterie, działają dezynfekująco. Mogą być używane jako odtrutka w przypadku spożycia metali ciężkich lub alkaloidów.

Glikozydy nasercowe

Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, jego napięcie, zwalniając przy tym jego czynność. Glikozydy występujące w naparstnicy purpurowej i wełnistej (Folium Digitalis) mają właściwości kumulowania się, są silne i niebezpieczne i nie powinny być stosowane w samoleczeniu. Glikozydy występują również w:

• zielu konwalii (Herba Corwallariae)
• zielu miłka wiosennego (Herba Adonidis vernalis)
• zielu serdecznika (Herba Leonuri)
• liściach aleandru (Folium Neri)

Kumaryny

Związki o o wielokierunkowym działaniu:

• piranokumaryny - Występują w owocu keli, owocu aminku egipskiego (Fructus Ammi visnagae). Rozszerzają naczynia wieńcowe i nerkowe dzięki czemu stosowane są w dychawicy oskrzelowej, dusznicy bolesnej, kamicy moczowej
• furanokumaryny - Występują w owoc aminka większego (Fructus Ammi majoris). Mają właściwości uczulające na światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy
• kumaryny - Zmniejszają krzepliwośc krwi i działają rozmiękczająco na skórę (ziele nostrzyka - Herba Meliloti) - do stosowania zewnętrznego plastry.
• kumaryny kory jesionu (Cx. Fraxini) działają moczopędnie i przeciw reumatycznie
• kumaryny ziela bylicy bożego drzewka (Herba Abrotani) działają żółciopędnie

Irydoidy

Związki o o wielokierunkowym działaniu:

• gorycze - Występują w liściach bobrka (Folium Menyanthidis), korzeniu goryczki (Rx. Gentianae), zielu tysiacznika (Herba centaurii). Związki te pobudzają wydzielanie soków trawiennych.
• oleoeuropeina -Występuje w liściach i owocach oliwek. Madziałanie hipotensyjne
• aukubina i katalpol - Występują w świetliku (Herba Euphrasiae), babce lancetowej (Folium Plantaginis), kwiecie i liściach dziewanny (Flos, Folium Verbasci). Mają działanie przeciwzapalne, bakteriostatyczne, przeciwwirusowe
• herpegozyd, herpagid - Występują w Herpagophytum procumbens ("diabelskie szpony"). Działają bardzo skutecznie przeciw bólowo, przeciw zapalnie, przeciw reumatycznie.
• irydoidy kozłka - waltraty (Rx. Valerianae( działają uspokajająco, przeciwdepresyjnie

Glukozynolaty

Związki w skład, których wchodzi siarka, a w wyniku hydrolizy enzymatycznej wytwarzają się olejki gorczyczne.

• olejki czosnku (Alii sativi) i cebuli (Alium cepae) zawierają związki siarkowe. Działają antybiotycznie, pobudzają trawienie, dezynfekują drogi oddechowe, przewód pokarmowy hamując procesy gnilne, obniżają poziom cholesterolu i ciśnienie
• glukozynolaty czarnej rzodkwi działają żółciopędnie

Saponiny

Związki , których cechą charakterystyczną ich jest pienienie się i hemoliza czerwonych krwinek

• saponiny triterpenowe drażnią błony śluzowe narządów wewnętrznych wywołując określone skutki. Drażniąc błonę śluzową żołądka działają wykrztuśnie (korzeń pierwiosnka ( Rx. Primulae), korzeń mydlnicy ( Rx. Saponariae), korzeń senegie (Rx. Senegae), liść bluszczu ( Folium Herniariae)
• saponina kasztanowca - escyna (Sem.Hipocastani) zmniejsza krwawienia, wybroczyny z naczyń krwionośnych, przeciwdziała obrzękom, zastoinom żylnym
• saponiny nagietka (Flos Calendulae) działają przeciwzapalnie
• saponiny korzenia lukrecji (Rx. Glycyrrhizae) działają silnie przeciwzapalnie w chorobie wrzodowej
• panaksozydy - saponiny żeń-szenia (Panax Ginseng) i saponiny Aralii mandżurskiej (Elenterococcus senticosus) wykazują działanie psychopobudzające

Lecytyna

Fosfolipid (związek o charakterze tłuszczów złożonych(. Bogatym źródłem lecytyny są niektóre nasiona np. soi (Glycine soja). Lecytyna jest źródłem substancji o charakterze witamin: choliny i inozytolu.

• Cholina zapobiega odkładaniu się cholesterolu, bierze udział w przesyłaniu impulsów do mózgu, wspomaga komórki wątroby.
• Inozytol obniża poziom cholesterolu, wpływa na prawidłowy stan skóry i włosów, działa uspokajająco.

Pektyny

Są to polisacharydy. Występują głównie w owocach. Są to substancje żelujące, śluzowate, powlekające w biegunkach, zatruciach i w stanach zapalnych przewodu pokarmowego szczególnie pektyna z jabłek