HIV/AIDS - raport

1 grudnia obchodzimy Światowy Dzień AIDS. Każdego dnia na świecie zakaża się HIV ok. 14 tys. osób, z czego ok. 10% stanowią dzieci. Ok. 50% zakażeń dotyczy osób między 15. a 24. rokiem życia. Każdego dnia na świecie umiera z przyczyn związanych z HIV/AIDS około 8 tys. osób. W Polsce statystycznie każdego dnia dwie osoby dowiadują się, że są zakażone HIV.

HIV – ludzki wirus upośledzenia odporności – jest wirusem uszkadzającym układ immunologiczny
AIDS – nabyty zespół upośledzenia odporności – jest końcowym etapem zakażenia HIV; tym terminem określamy zespół chorób tzw. wskaźnikowych, które mogą pojawić się w przebiegu zakażenia.

Według szacunków UNAIDS (Globalny Program AIDS prowadzony przez ONZ) pod koniec 2005 roku na świecie żyło ok. 40 milionów osób zakażonych HIV. Wiele milionów z nich to już chorzy na AIDS. Gwałtowny wzrost liczby zakażeń HIV w niektórych regionach świata przybrał rozmiary pandemii, tj. szybko rozprzestrzeniającej się epidemii (Afryka Subsaharyjska, Karaiby, Azja Południowo-Wschodnia, od połowy lat 90. bardzo dużą dynamikę epidemii odnotowuje się także w Europie Wschodniej).

Zagadnienia epidemiologiczne

Według danych PZH od początku epidemii HIV/AIDS w Polsce (1985) do końca października 2006 roku zarejestrowano 10 441 zakażeń HIV. Eksperci szacują jednak, że w naszym kraju z wirusem HIV żyje ponad 30 tys. osób. Oznacza to, że 2/3 populacji osób zakażonych nie jest świadoma faktu zakażenia.
W Polsce od 1986 roku zarejestrowano 1833 zachorowania na AIDS, a 830 osób zmarło. Od roku 2001 do ponad 65% zakażeń doszło drogą inną, niż przez stosowanie narkotyków dożylnie. Prawdopodobnie główną drogą zakażeń są obecnie kontakty seksualne. Najwięcej zakażeń HIV odnotowano w województwach: dolnośląskim, warmińsko-mazurskim, łódzkim, pomorskim, zachodniopomorskim. Wynika to między innymi z faktu, że na ryzyko zakażenia HIV mają wpływ migracje ludności, a więc intensywność kontaktów z osobami przebywającymi na obszarach o większej dynamice epidemii (Niemcy, kraje sąsiadujące Europy Wschodniej: Ukraina, Rosja, a w szczególności Obwód Kaliningradzki, gdzie odnotowuje się szczególnie wysokie wskaźniki zakażeń HIV).

Przedstawione dane wskazują na relatywnie stabilną sytuację epidemiologiczną HIV/AIDS w Polsce, w przeciwieństwie do krajów Europy Wschodniej. Biorąc pod uwagę szybko wzrastającą liczbę zakażeń HIV w krajach byłego Związku Radzieckiego, istnieje potencjalne ryzyko gwałtownego rozprzestrzeniania się epidemii w całym regionie, co może mieć bezpośredni wpływ także na sytuację w Polsce.

Epidemia HIV/AIDS dotyka w znacznym stopniu osoby młode oraz kobiety. W Polsce co druga zakażona osoba jest między 20. a 29. rokiem życia, 8% to osoby poniżej 20. roku życia.

Za populację najbardziej narażoną obecnie należy uznać osoby młode, aktywne seksualnie, szczególnie kobiety (narażone na zakażenie ze względów biologicznych i społeczno-kulturowych). Od dawna nie stosuje się już pojęcia „grupy ryzyka”, okazało się ono nietrafne. O możliwości zakażenia decydują ryzykowne zachowania a nie przynależność do określonej grupy.

Anonimowe i bezpłatne testowanie w kierunku HIV

Jedną z ważnych i dostępnych dla osób pełnoletnich możliwości diagnostycznych jest anonimowe i bezpłatne testowanie w kierunku HIV, połączone z profesjonalnym poradnictwem przed testem i po jego wykonaniu. Obecnie na terenie kraju działa 18 punktów konsultacyjno-diagnostycznych, do których każdego roku zgłasza się około 15 tys. osób. Poza możliwością poznania swego statusu serologicznego anonimowe i bezpłatne testowanie spełnia ważną rolę edukacyjną. Zadaniem oferowanego przed i po teście poradnictwa jest uświadomienie ryzyka własnych zachowań oraz kreowanie przyszłych postaw tak, aby unikać ryzykownych zachowań. Możliwe jest także wykonanie testu w kierunku HIV poza systemem punktów konsultacyjno-diagnostycznych, np. w laboratoriach prywatnych. W tym wypadku badanie jest płatne i nie zapewnia anonimowości.

Liczba osób zgłaszających się na badanie w kierunku HIV, choć z roku na rok coraz większa, jest wciąż niezadowalająca. Większość osób zgłaszających się do PKD to mężczyźni (60,9%), prawie 2/3 osób to młodzi ludzie pomiędzy 20. a 29. rokiem życia. Najliczniejszą grupę osób zgłaszających się na testy w kierunku HIV w roku 2005 stanowiły osoby mieszkające w miastach (84,2%) – z małych miejscowości i terenów wiejskich było ich jedynie 7,7%. Dodatkowo prawie jedną czwartą wszystkich osób zgłaszających się w 2005 roku na testy w kierunku HIV stanowili studenci (24%). Grupą dominującą były osoby z wyższym wykształceniem (52,6%) oraz osoby stanu wolnego. Powodem zgłaszania się na wykonanie testu w kierunku HIV najczęściej były:

• ryzykowne zachowania seksualne (41,8%),
• brak zabezpieczenia w kontaktach seksualnych (28,4%),
• chęć poznania swojego statusu serologicznego (12,6%),
• nowy partner (6,6%).
  

Do wykonania badania zachęcają działania prowadzone w ramach kampanii społecznej „Nie daj szansy AIDS! Zrób test na HIV”.
Możliwość zastrzeżenia swoich danych osobowych, nieujawnianie osobom trzecim statusu serologicznego osoby poddającej się badaniu, a także możliwość bezpłatnego wykonania testów, stały się dla wielu osób w Polsce zachętą do poddania się badaniu.

Profilaktyka zakażeń wertykalnych w Polsce

W roku 1982 po raz pierwszy zdiagnozowano AIDS u dziecka. Okazało się wówczas, że zakażenie HIV może być przenoszone z matki na dziecko. Od połowy lat 90. obserwujemy stały wzrost liczby kobiet zakażonych HIV, które zachodzą w ciążę i świadomie decydują się na urodzenie dziecka. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy dzięki terapii ARV istnieje bardzo duże prawdopobieństwo, że kobieta zakażona HIV urodzi zdrowe dziecko. Ryzyko odmatczynego zakażenia HIV (w grupie kobiet nie poddających się profilaktyce ARV) na terenie Europy wynosi 15–30%. Do zakażenia może również dojść podczas karmienia piersią, dlatego zaleca się by dzieci matek żyjących z HIV karmione były sztucznym pokarmem.
W przypadku, gdy kobieta wie o swoim zakażeniu, otrzymuje leki ARV i znajduje się pod kontrolą specjalisty, ryzyko zakażenia dziecka zdecydowanie maleje. Dlatego też bardzo ważne jest wczesne wykrycie zakażenia HIV u ciężarnych. Test w kierunku HIV jest badaniem zalecanym przez ginekologów i jest bezpłatny dla kobiet w ciąży.

Zakażenie HIV u dzieci

W Polsce wykryto dotychczas ok. 150 zakażeń HIV u dzieci. Głównym źródłem zakażenia dziecka jest matka zakażona HIV. Ponad 90% zakażeń dziecięcych HIV to zakażenia wertykalne. Ze względu na znaczną niedojrzałość immunologiczną dziecka w okresie noworodkowym, niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie przebieg zakażenia u dzieci może być znacznie bardziej agresywny niż u dorosłych. U ok. 10% dzieci dochodzi do gwałtownego rozwoju choroby i już w pierwszym półroczu życia mogą wystąpić objawy AIDS, u 80% dzieci objawy pojawiają się przed ukończeniem 2. roku życia. U dzieci starszych i u młodzieży do zakażenia HIV dochodzi w podobnych sytuacjach jak u osób dorosłych, tzn. między innymi drogą kontaktów seksualnych lub poprzez branie narkotyków dożylnych. Wczesna inicjacja seksualna, impulsywne zachowania pod wpływem rówieśników oraz spożywanie alkoholu i środków odurzających pośrednio zwiększają ryzyko zakażenia HIV. Wczesne rozpoznanie choroby (dotyczy to zarówno dzieci, jak i dorosłych) pozwala na rozpoczęcie terapii antyretrowirusowej (ARV, ART) w odpowiednim czasie, zahamowanie replikacji wirusa i utrzymanie prawidłowych funkcji układu immunologicznego. Dziecko rozwija się wówczas prawidłowo, nie obserwuje się patologii związanych z zajęciem przez HIV narządów, układów (zwłaszcza centralnego układu nerwowego). Nie występują także zakażenia oportunistyczne.

Krwiodawstwo a ryzyko zakażenia HIV

Polska Służba Krwi stosuje wszystkie współcześnie dostępne badania i schematy postępowania zapewniające ochronę biorców przed poprzetoczeniowym zakażeniem HIV. Prowadzi się je zgodnie z najwyższymi standardami międzynarodowymi, a maksymalne bezpieczeństwo krwi zostało osiągnięte dzięki wprowadzeniu metod biologii molekularnej.

Oddawanie krwi jest w pełni bezpieczne!

Przy obecnym systemie badań przeglądowych dawców ryzyko przeniesienia zakażenia HIV przez krew lub preparaty jest bliskie zeru. Nawet przy stosowaniu jedynie metod serologicznych było one bardzo niskie – niższe niż 1 na milion. Obecnie stosowane metody molekularne sprawiły, że ryzyko zakażenia wynosi od 1/13 milionów przy wykonywaniu badań molekularnych w pojedynczych donacjach. U każdej osoby decydującej się na oddanie krwi każdorazowo oznaczane są przeciwciała anty-HIV 1 i 2 oraz innych zakażeń możliwych drogą przetoczenia krwi.

Działania profilaktyczne

Profilaktyka zakażeń HIV w Polsce jest przykładem współpracy bardzo wielu podmiotów i instytucji. Ze strony rządowej za koordynację działań profilaktycznych odpowiada Krajowe Centrum ds. AIDS.

Krajowe Centrum ds. AIDS prowadzi również działalność informacyjno-oświatową i szkolenia dla określonych grup zawodowych, takich jak służba zdrowia, nauczyciele, nauczyciele religii, służby mundurowe. Krajowe Centrum ds. AIDS we współpracy z Inspekcją Sanitarną realizuje każdego roku multimedialne kampanie społeczne poświęcone profilaktyce HIV/AIDS, skierowane do wielu grup społecznych (m. in. kobiet, młodych par, a w tym roku rodzin), w zależności od potrzeb społecznych i zmieniających się trendów epidemiologicznych. Wykorzystywane są różne drogi dotarcia do konkretnego odbiorcy: billboardy, spoty telewizyjne i radiowe, Internet, ulotki, plakaty, konferencje prasowe, konkursy itp. Punktem kulminacyjnym kampanii są obchody Światowego Dnia AIDS przypadającego 1 grudnia.

Centrum jest również animatorem działań na rzecz lokalnych społeczności, inspiruje organizacje pozarządowe do realizacji programów w zakresie zapobiegania HIV/AIDS. W imieniu Ministra Zdrowia Centrum udziela dotacji celowych na programy profilaktyczne realizowane przez organizacje pożytku publicznego. W ramach tej działalności na terenie całego kraju funkcjonują punkty konsultacyjno-diagnostyczne, w których osoby pełnoletnie mogą wykonać bezpłatnie i anonimowo test w kierunku HIV połączony z poradnictwem.
Centrum prowadzi także działalność interwencyjną w zakresie rozwiązywania problemów społecznych pojawiających się w kontekście HIV/AIDS. Wydawane są publikacje poświęcone różnym aspektom HIV. Bardzo ważnym partnerem w walce z epidemią jest sektor pozarządowy – ponad 50 organizacji w Polsce, w tym wiele o statusie Organizacji Pożytku Publicznego. Prowadzą cenne programy docierając do wybranych grup społecznych czy populacji osób szczególnie narażonych na zakażenie.

Dobrym przykładem aktywności organizacji jest funkcjonowanie całodobowego telefonu zaufania HIV/AIDS (022 692 82 26) oraz poradni internetowej (www.aids.gov.pl), dzięki którym otrzymać można, także anonimowo, specjalistyczne porady i informacje.

Leczenie antyretrowirusowe osób żyjących z HIV/AIDS

Dostępność leczenia ARV jest kluczowym elementem walki z pandemią HIV/AIDS. Chociaż wciąż nie potrafimy wyleczyć z AIDS, możliwe jest znaczne przedłużenie życia osób chorych na AIDS i poprawa jego jakości przy zastosowaniu skojarzonego leczenia antyretrowirusowego ARV. Leczenie to określane jest jako tzw. wysoce aktywna terapia antyretrowirusowa (Highly Active Antiretroviral Therapy – HAART). Wprowadzenie leczenia (1996) spowodowało spadek śmiertelności z powodu AIDS.

Uważa się obecnie, że prawidłowo prowadzona terapia antyretrowirusowa przedłuża życie osoby zakażonej do wieku naturalnej śmierci. Choć terapia nadal jest kosztowna, powodująca skutki uboczne, uciążliwa, wymagająca dużej samodyscypliny pacjenta, to jednak umożliwia bardzo wielu osobom kontynuowanie pracy zawodowej i pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Obecnie w Polsce, w ramach programu finansowanego przez Ministra Zdrowia, leczonych jest blisko 3 tys. osób. Leczenie ARV obejmuje wszystkie osoby, które ze wskazań życiowych powinny je otrzymywać.

Terapia antyretrowirusowa ma również istotne znaczenie profilaktyczne, ponieważ u osób objętych terapią ARV dochodzi do redukcji ilości wirusa we krwi, czego efektem jest zmniejszenie zakaźności tych osób.

Polska wobec HIV/AIDS na arenie międzynarodowej

Działania Polski w zakresie walki z epidemią HIV/AIDS, a w szczególności profilaktyki zakażeń, zostały docenione na arenie międzynarodowej. Polska jest regionalnym pionierem w zakresie rozwiązań systemowych i instytucjonalnych. Programy promowane w 2004 roku przez UNAIDS i Komisję Europejską jako strategia „Trzy razy jeden”, określająca praktyczne wskazówki dla organizacji efektywnej walki z HIV/AIDS na poziomie państwa, były w naszym kraju wdrażane już wiele lat wcześniej. W dziedzinie badań naukowych HIV/AIDS Polska ma ciekawy, międzynarodowy dorobek, między innymi w kwestii zapobiegania zakażeniom wertykalnym, procedury opieki nad rodzicami o różnym statusie serologicznym, którzy starają się o dziecko oraz metodologii całościowej i interdyscyplinarnej opieki nad osobami żyjącymi z HIV/AIDS. Prowadzone działania wobec HIV/AIDS zdobyły uznanie instytucjonalnych autorytetów międzynarodowych. W roku 2000, ks. Arkadiusz Nowak otrzymał prestiżową nagrodę Sekretarza Generalnego ONZ Powerty Award. Nagroda ta przyznana została za szczególne osiągnięcia Polski w walce z HIV/AIDS.

Raport opracowany przez Krajowe Centrum ds. AIDS i Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej