Atopowe zapalenie skóry
- Przyczyny atopowego zapalenia skóry
- Obraz kliniczny atopowego zapalenia skóry
- Rozpoznanie AZS
- Leczenie atopowego zapalenia skóry
Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłą i nawrotową chorobą atopową rozwijającąsię na podłożu zaburzeń w układzie immunologicznym. Choroba rozpoczyna się najczęściej w 2-3 miesiącu życia i charakteryzuje się przewlekłym przebiegiem z okresami zaostrzeń. Atopowe zapalenie skóry pojawiające się już w okresie wczesnego dzieciństwa w 45-60% przypadków może utrzymywać się do okresu dojrzewania płciowego. U 40-60% chorych istnieje wysokie ryzyko rozwoju objawów atopii ze strony innych narządów.
Przyczyny atopowego zapalenia skóry
Etiologia atopowego zapalenia skóry nie jest do końca poznana, jednak uważa się, że główną rolę w jej powstaniu odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe.
Na podstawie obserwacji klinicznych potwierdzono dziedziczenie predyspozycji do zachorowania na AZS. U dzieci spośród których jedno z rodziców jest dotknięte tym schorzeniem obserwuje się 60% prawdopodobieństwa występowania atopii, natomiast gdy chorują obydwoje rodzice odsetek ten wzrasta do 80%.
Do czynników środowiskowych, które powodują zapalenie i podrażnienie prowadzące do zniszczenia bariery ochronnej skóry a następnie umożliwiają przedostanie się do organizmu innych szkodliwych czynników należy wymienić przede wszystkim:
- substancje drażniące
- alergeny zarówno wziewne, jak i kontaktowe,
- klimat
- potliwość
- drobnoustroje
- niektóre pokarmy
- wełna
U chorych na AZS charakterystyczny jest świąd, a poprzez ciągłę drapanie się i uszkadzanie nabłonka skłonność do częstych nadkażeń bakteryjnych..
Czynniki powodujące nasilenie objawów AZS:
- środki drażniące i alergeny (mydła, rozpuszczalniki, konserwanty, detergenty, wełna, wietrzny klimat, nadmierne pocenie się)
- alergeny wziewne (roztocza kurzu domowego, pleśnie, pyłki, sierść zwierząt
- drobnoustroje (gronkowiec złocisty, drożdżaki, dermatofity z gatunku Trichophyton
- pokarmy (jajka, mleko, soja, orzechy, ryby, skorupiaki, pszenica)
- inne - stres, czynniki psychiczne
Obraz kliniczny atopowego zapalenia skóry
Atopowe zapalenie skóry charakteryzuje się uporczywym i bardzo nasilonym świądem skóry wynikającym m.in. z obniżonego "progu świądowego" oraz nadreaktywnością skóry w odniesieniu do różnorodnych czynników środowiskowych wymienionych powyżej.
W przypadku stanu podostrego cechą charakterystyczną są ogniska rumieniowe, nasilone złuszczenie naskórka oraz przeczosy.
W ostrej fazie choroby pojawiają się wykwity skórne pod postacią rumieniowych ognisk dosyć wyraźnie odgraniczonych od skóry otoczenia, na podłożu których występują drobne grudki, pęcherzyki oraz nadżerki.
W przypadku stanu przewlekłego obserwuje się ogniska tzw. lichenizacji, czyli liszajowacenia. Skóra w obrębie tych ognisk jest zgrubiała, wzmożone jest poletkowanie i dochodzi do złuszczania naskórka. U pacjentów mogą również występować rozsiane, drobne zwłókniałe grudki.
U chorego na AZS zmiany skórnych mogą współistnieć i płynnie przechodzić z fazy ostrego stanu zapalnego poprzez formę podostrą do przewlekłej fazy zapalenia skóry.
Lokalizacja typowych dla AZS zmian skórnych zależy m.in. od wieku pacjentów, z czym związane są 3 odmienne typy kliniczne tego schorzenia.
- Typ wyprysku (okrese wczesnego dzieciństwa - do końca 2 roku życia) - Atopowe zapalenie skóry u dzieci w tym okresie charakteryzuje się występowanem nieregularnych ognisk rumieniowo-wysiękowych, z drobnymi grudkami wysiękowymi oraz pęcherzykami. Zmiany najczęściej dotyczą policzków, czoła, owłosionej skóry głowy, odsiebnych części kończyn oraz tułowia w rzadsych przypadkach zajęta może być skóra zgięć stawowów łokciowych, podkolanowych i nadgarstka. Powstające pęcherzyki, mające tendencje do powiększania się pękają i sączą, a zasychająća wydzielina zasycha tworząc żółte lub brązowo-czerwone strupy.
- Typ ogniskowego lub uogólnionego liszajcowania (okres pomiędzy 3 a 11 rokiem życia) - U pacjentów obserwuje się nasiloną suchość skóry, intensywne złuszczanie naskórka oraz dokuczliwy świąd. Występujące ogniska lichenizacji zajmują najczęściej skórę powierzchni zgięciowych stawów jednakże w niektórych przypadkach lichenizacja dotyczyć może rozległych obszarów skóry.
- Świerzbiączka (osoby dorosłe) - U pacjentów dominuje suchość skóry oraz świąd, obecne są również rozsiane grudki oraz ogniska lichenizacji.
Rozpoznanie AZS
AZS w początkowym okresie wymaga wymaga diagnostyki różnicowej z wieloma zapalnymi chorobami skóry, którym towarzyszą objawy świądu. Rozpoznanie AZS opiera się na kryteriach Hanifina i Rajki , które podzielone zostały na tzw. cechy podstawowe, czyli główne oraz cechy mniejsze. Aby rozpoznać AZS należy u pacjenta stwierdzić co najmniej 3 spośród 4 cech podstawowych oraz 3 spośród 23 cech mniejszych.
Cechy podstawowe:
- świąd skóry
- morfologia i umiejscowienie zmian skórnych
- przewlekły i nawrotowy przebieg zapalenia skóry
- osobniczy lub rodzinny wywiad w kierunku atopii
Cechy mniejsze:
- suchość skóry
- rogowacenie mieszkowe
- dodatnie wyniki skórnych testów punktowych
- wczesne pojawienie się pierwszych objawów chorobowych
- podwyższony poziom IgE w surowicy krwi
- skłonność do wyprysku rąk i stóp
- wyprysk sutków
- zapalenie czerwieni wargowej
- nawracające zapalenie spojówek
- objaw Dennie-Morgana
- stożek rogówki
- zaćma podtorebkowa
- zaciemnienie okolic oczodołów
- rumień lub zblednięcie twarzy
- gałd na przedniej powierzchni szyi
- świąd skóry po spożyciu niektórych pokarmów
- złe znoszenie wełny i rozpuszczalników tłuszczowych
- nietolerancja niektórych pokarmów
- wzmożona akcentacja okołomieszkowa
- biały dermografizm
- "polakierowane paznokcie"
- poronna rybia łuska
- zaznaczony wpływ czynników środowiskowych i emocjonalnych na przebieg schorzenia
Leczenie atopowego zapalenia skóry
Pacjenci chorujący na AZS stanowią zróżnicowaną pod względem klinicznym grupę chorych a schematy leczenia i dobór odpowiedniej metody terapeutycznej powinny być uzależnione od indywidualnego przebiegu choroby. W leczeniu chorych na AZS stosuje się tzy główne kierunki::
- postępowanie profilaktyczne
- leczenie miejscowe
- leczenie ogólne
Czasami pacjenci chorzy na AZS, a nawet całe ich rodziny wymagają dodatkowo psychoterapii, czyli konieczne jest prowadzenie kompleksowej pomocy wielospecjalistycznej.
Postępowanie profilaktyczne
Prawidłowa i odpowiednio wcześnie zastosowana profilaktyka u chorych na atopowe zapalenie skóry ma ogromne znaczenie jako jeden z podstawowych elementów leczenia, który może zmniejszać ryzyko rozwoju objawów chorobowych ze strony innych narządów poza skórą. Profilaktyka AZS obejmuje profilaktykę pierwotną, wtórną oraz trzeciorzędową.
Profilaktyka pierwotna dotyczy dzieci obciążonych ryzykiem rozwoju atopii, u których nie obserwuje się jeszcze objawów chorobowych. Metody profilaktyki pierwotnej obejmują:
- karmienie naturalne noworodków i niemowląt (karmienie piersią przez miniumu 6 miesięcy)
- dieta matek karmiących nie zawierająca mleka krowiego, jajek kurzych, ryb, soji i orzechów
- opóźnione i stopniowe rozszerzanie diety dziecka w zakresie pokarmów stałych
- ograniczenie ekspozycji organizmu dziecka na środowiskowe alergeny powietrznopochodne dotyczy głównie takich alergenów jak roztocze kurzu domowego, alergenów pochodzenia zwierzęcego (koty, psy), zanieczyszczenia środowiska przez dym tytoniowy itd.
Profilaktyka wtórna dotyczy osób z wczesnymi objawami uczulenia i obejmuje ograniczenie wpływu czynników środowiskowych, zastosowania immunoterapii swoistej oraz zapobieganie infekcjom.
U osób z przewlekłymi objawami chorobowymi stosuje się profilaktykę trzeciorzędowa, która ma na celu zapobieganie dodatkowym problemom zdrowotnym mogącym wynikać ze schorzenia podstawowego i obejmuje ona m.in. specjalne kursy edukacyjne i rehabilitacyjne dla chorych i całych ich rodzin.
Leczenie miejscowe
Podstawą leczenia miejscowego chorych na AZS w związku ze znaczną suchością skóry jest odpowiednia pelęgnacja skóry polegająca na jej nawilżaniu i natłuszczaniu, która pomaga w kontoli świądu przez co zmniejszają konieczność stosowania miejscowych preparatów glikokortykosteroidowych. Skóra osoby z AZS najlepiej toleruje preparaty na bazie wazeliny, maści cholesterolowej pod postacią emulsji do kąpieli, kremów czy maści o pH 5,5. Odpowiednia pielęgnacja skóry może być niekiedy jedyną i wystarczającą metodą leczenia atopowego zapalenia skóry.
U osób, u których stan zapalny skóry jest silniej a odpowiednia pielęgnacja nie przynosi oczekujących efektów, wskazane jest stosowanie miejscowych środków glikokortykosteroidowych, które zmniejszają nieprzyjemne objawy oraz stan zapalny. Należy stosować miejscowy preparat glikokortykosteroidowy o najmniejszej sile działania, wystarczającej do uzyskania oczekiwanej poprawy co zmniejsza możliwość potencjalnego ryzyka działań ubocznych leków tej grupy.
W przypadkach występowania ognisk lichenizacji stosowane są dziegciowe środki redukujące (prodermina) a jeśli doszło do zakażenia zmian zapalnych konieczne może być okresowe włączenie antybiotykoterapii miejscowej. U wielu chorych na AZS wykazano korzystny wpływ promieni słonecznych powodujący nawet całkowita remisje objawów chorobowych. W przypadku zaostrzeń w przebiegu AZS stosuje się promienie UVA1 (340-400 nm), natomiast w przypadku przewlekłych zmian zapalnych skóry w przebiegu AZS stosuje się UVB o wąskim paśmie (311 nm).
Leczenie ogólne
Leki przeciwhistaminowe znajdują ważne miejsce w leczeniu chorych na AZS. Leki te blokując receptor histaminowe H1 zmniejszają nasilenie świądu skóry wynikającego z działania histaminy. Niektóre leki przeciwhistaminowe głównie I generacji mają również słabe właściwości anksjolityczne (uspakajające) przynosząc chorym ulgę dzięki efektowi uspokojenia. Leki przeciwhistaminowe drugiej generacji wykazują oprócz działania przeciwświądowego również działanie przeciwzapalne.
Ogólne stosowanie glikokortykosteroidów jest kontrowersyjne i obecnie uważa się, że powinny być one stosowane tylko wyjątkowych przypadków np. erytrodermii.
Niekiedy tosuje się cyklosporynę A, która wpływając na funkcję ukłądu immunologicznego poprawia przebieg choroby. Jednak ze względu na wiele działań ubocznych takich jak nefrotoksyczność, wywoływanie nadciśnienia tętniczego, wpływ na czynność enzymów wątrobowych, jak też możliwość odległego stymulowania procesów nowotworowych w obrębie m.in. skóry cyklosporyny A nie jest często stosowana.
W niektórych przypadkach chorych na AZS z udokumentowaną IgE-zależną alergią w odniesieniu do alergenów powietrznopochodnych takich, jak roztocze kurzu domowego, pyłki roślin czy grzyby pleśniowe można rozważyć stosowanie immunoterapii swoistej polegającej na podawaniu wzrastających dawek ekstraktów alergenowych co u niektórych osób powodue wzrost tolerancji naturalnej na alergeny powietrznopochodne.